साम्य

अडीच महिन्यांपूर्वी माझ्या एका मैत्रिणीला मुलगी झाली म्हणून हॉस्पिटलमधे भेटायला गेले होते. बेटी होती एक दिवसाचीच, पण थेट आईसारखी दिसत होती! आता काही लोक म्हणतील हे जरा जास्तच होतंय.., ’कोणासारखं दिसतं’ वगैरे टीपीकल बायकी विषय आहेत, पहिल्याच दिवशी ’कोणासारखं दिसतं’ वगैरे काही कळत नाही, बाळाचा चेहरा रोज बदलतो! मीही सहमत आहे. म्हणूनच तेव्हा लिहिलं नाही...

या बाळीचं मागच्या आठवड्यात बारसं झालं. तेव्हा ती दोन महिन्याची झाली होती, पण साम्य तेच. अगदी माझ्या मैत्रिणीची कॉपी! या बाळीला चार वर्षाची मोठी बहिण पण आहे, आणि गंमत म्हणजे तीही जन्मल्यापासून तिच्या आईसारखीच दिसते! अगदी विश्वास बसणार नाही अश्या डीट्टो कॉप्या आहेत एकमेकींच्या!! इतकी गंमत वाटली बघून.. मी चेष्टेत म्हणाले मैत्रिणीच्या नवर्‍याला ’तुला कॉम्प्लेक्स येत असेल ना घरी? एक तर घरी तीन तीन स्त्रीया, आणि त्याही अगदी एकमेकींसारख्या दिसणार्‍या’!!

गंमतीचा भाग सोडला, तरीही आपल्याला हे ’साम्य’ शोधायची सवय असतेच, जास्तकरून बायकांना. मूल जन्मलं रे जन्मलं की ’कोणासारखं दिसतं बाळ?’ हा पहिल्या तीन प्रश्नांतला एक प्रश्न हमखास असतो, हो की नाही? आता ते बाळ कोणासारखं का दिसेना, काय फरक पडतो? पण हे साम्य ’ट्रेस’ करण्यात एक वेगळीच गंमत असते, नाही? अगदी एक-दोन दिवसातली बाळं पाहिली, तर ९०% वेळा काहीही कळत नाही, ते कोणासारखं दिसतं ते. ते तर बिचारं दूध-शी-शू सोडून डोळेही उघडत नाही.. तरीपण ’डोळे अगदी आजीसारखे आहेत’, ’रंग अगदी आजोळवर गेलाय’, ’कपाळपट्टी थेट आजोबांसारखी’, ’नाक अगदी आईसारखं आहे सरळ झालंय..’ वगैरे शेरे त्याच्या उशाशी बसून समस्त बायकामंडळी आवर्जून टाकत असतात.

यथावकाश बाळ मोठं व्हायला लागतं. त्याचा आवाज घरात दुमदुमायला लागतो. त्याने भोकाड पसरलं की त्याची आई वैतागते आणि ’अगदी तिकडच्यांवर गेलाय, पाच मिनिटं काही धीर धरवत नाही..’ असा शेरा येतोच. एखादी जागरणानी दमलेली आजी म्हणते, ’इथे आम्हाला दमवतंय, त्याच्या हक्काच्या घरी गेलं की बरोब्बर झोपेल बघ.’ या बाळाच्या निमित्तानी ’तिकडच्या घरची खुपणारी साम्यस्थळं’ हुडकून त्यावार टीप्पणी करायला अनायसेच संधी मिळते. मग बाळ पुढे सरकायला लागतं. आता सरकताना पुढे जायच्या नादात सगळीच बाळं आधी मागे सरकतात, हे एक ’पेडीयाट्रिक सत्य’ आहे.. तरीपण बाळ असं मागे सरकलं, तर लग्गेच सासूबाई, ’बघतेस का, अगदी त्याच्या बापावर गेलाय.. हा अगदी अस्संच करायचा बघ तान्हा असताना..!’ असं म्हणणारच! यातूनच ’मातृमुखी मुलगा’ आणि ’पितृमुखी मुलगी’ जास्त भाग्यवान असतात अश्या संकल्पना रुजल्या असाव्यात. जुळी असतील तर अजूनच धमाल.. ती अगदी एकमेकांसारखी दिसतात आणि तरीही त्यातलं एक आईवर आणि एक वडीलांवर गेलं आहे असाही अजब निष्कर्ष निघू शकतो!!

बाळ मोठं होत असताना प्रत्येक महत्त्वाच्या टप्प्यावर त्यांचे गुण-अवगुण सगळ्याचंच कौतुक होत असतं- रडणं, जागरणं, मोठा आवाज, हसण्याची लकब, रांगणं आणि दिसणं तर आहेच. सतत कुठे ना कुठे त्या बाळाचं आणि घरातल्या व्यक्तींबरोबरचं साम्य शोधलं जात असतं.. जणू काही हे त्या घरातलंच आहे, घरातल्यांचंच आहे हे याही प्रकारे ठसवण्याची अजून एक पद्धत असावी ही. आणि मुलं तर मुळातच अनुकरणशील.. तीही घरातल्या मंडळींच्या एकएक सवयी, लकबी पटापट आत्मसात करतात आणि हे साम्य अजूनच बळकट होत जातं..

काही वर्ष सरतात. बाळ ’बाळ’ रहात नाही. पटापट मोठं होतं. आणि अचानक कोणत्यातरी कौटुंबिक सामारंभात अनेक वर्षांनी या बाळाच्या आई किंवा वडीलांच्या बर्‍याच आत्या, काकवा, मावश्या एकत्र जमतात. या बाळाला तर बहुदा त्यांनी त्याच्या जन्मानंतर पहिल्यांदा आणि त्यानंतर एकदम आत्ताच १०-१२ वर्षांनी पाहिलेलं असतं. त्यामुळे ’अगंबाई, केवढा/ढी मोठा/ मोठी झाली/ला ही/हा.. कस्से दिवस जातात काही कळतंच नाही बाई!’ असे उद्गार हमखास निघतात. ’ते’ बाळ जर ’मुलगा’ असेल, तर जरासे सोपे होते. शालेय प्रगतिच्या पुढे ’आजी मंडळाला’ फारसा इन्टरेस्ट नसतो. पण ’ते’ बाळ जर ’मुलगी’ असेल तर अगदी जवळ घेऊन जोरदार निरीक्षण आणि स्पेशल टीप्पण्या होतात बरंका. ’बरं झालं रंगरूप आमच्या शैलाचं घेतलंय, दिसतेय चांगली मुलगी, मोठी झाली की मागण्यांचा पाऊस पडेल..’, किंवा ’हुशार आहे म्हणे, पण चेहरा अगदी बापावर हो, नाजूकपणा म्हणून नाही काही.. वडीलांची बुद्धी आणि आईचा चेहरा घेतला असता तर?’, किंवा, ’हिला पाहिली आणि अगदी ताईची आठवण झाली मला’ म्हणत एखादी मावशी त्या मुलीच्या आजीची आठवण काढून डोळ्याला रुमाल लावते.. आणि हे अगदी सुशिक्षित घरातही होते हे विशेष. पुरावा म्हणून कोणतंही लग्नघराचं माजघर गाठा. सर्व मंडळी सुविद्य, संपन्न असली तरी तरूण मुलींचं बोलणं, दिसणं, वागणं अगदी मायक्रोस्कोपखाली असतं, आणि त्याची सुरुवात तिच्या दिसण्याच्या साम्यापासून होते.

संपूर्ण जगामधे एकसारखे चेहरे असलेली सात माणसं असतात म्हणे. आता ही उर्वरित सहा माणसं कुठे शोधत बसणार? (याला अर्थातच हिंदी सिनेमा अपवाद! एक गाणं गायलं की हीरो किंवा हीरॉईनची डिट्टो कॉपी समोर हज्जर!!) उलट आपल्या चेहरेपट्टीचं मूल आपल्या डोळ्यासमोरच असतं की! अर्थात काही काही मुलं एकदम ’अपक्ष उमेदवार’ही असतात. आई-वडील सोडून पणजी, आत्या अश्या लोकांची चेहरेपट्टी आवडते त्यांना. खैर, त्याने काही बिघडत नाही म्हणा. ’मूल का हवे?’ असा प्रश्न विचारला, तर बाकी कोणतीही फिलॉसॉफिकल उत्तरं यायच्या आधी एक उत्तर नक्की येईल, ’माझे बालपण अनुभवता यावे म्हणून!’. आपण स्वत: तान्हे असताना आपण कसे असतो हे आपल्याला आठवत नसते.. ते लहानपण आपण आपल्या मुलांमधे शोधतो, अनुभवतो. आपल्या हाडामांसाचं मूल मोठं होताना बघणं यात काय सुख आहे, नाही? आणि त्यात ते मूल आपल्यासारखं दिसत असेल तर अजूनच मज्जा!

हे तर सामान्य माणसांचं झालं. पण ’पब्लिक फिगर्स’ही यापासून लांब नाहीत. कोणत्याही बड्या उद्योगपतिनी आपला मुलगा/ मुलगी व्यवसायात आणली, की त्या मुलाचं/ मुलीचं कर्तॄत्व लोकांसमोर नंतर येतं, आधी येतं ते दिसणं. कर्मचारी वर्गात कमालीची उत्सुकता असते हे जाणून घेण्यात की नवीन मालक मोठ्या मालकांपैकी कोणासारखे दिसतात, त्यांच्यासारखेच वागतात का, कामाची पद्धत त्यांच्यासारखीच आहे का आधुनिक आहेत वगैरे..

सर्वात जास्त कंपॅरिझन होते ती सिने नटनट्या आणि त्यांची मुलं यांमधे. अभिषेकचं पदार्पण झालं तेव्हा अमिताभची त्याला सर नाही म्हणून उडवून लावलं होतं, ह्रिथिक तर राकेश रोशनसारखाच सुमार आहे अशी अफवाही उठवली होती- ह्या दोघांनीही सगळेच प्रश्न नंतर निकालात काढले हा भाग वेगळा! सैफ अली खान तर शर्मिला टागोरची स्त्री प्रतिमा म्हणून हेटाळला गेला बिचारा आणि करिष्मा कपूरला ’साडीतला रणधीर कपूर’ सकट काय काय ऐकून घ्यावे लागले! मात्र एके काळच्या ’दिक की धडकन’ सिनेतारकांच्या मुलींनी पार निराशा केली. डींपलच्या दोन्ही मुली, ड्रीमगर्ल हेमामालिनीच्या दोन्ही मुली, तनुजाच्या दोन्ही मुली.. अरारारा!! काय यांच्या आयांचं सौंदर्य आणि काय या! काजोल आणि अजय देवगणनी लग्न केल्यानंतर ’यांची मुलं कशी होतील, देवा तूच बघ रे बाबा!’ अशी अनेकांनी हताश देवाची करूणा भाकली होती म्हणे!

या चेहर्‍यातल्या साम्याचा मी माझ्यापुरता पण एक उपयोग करून घेते. सहसा कोणी नवीन व्यक्ति भेटली, जास्त करून ऑफिसमधे, तर त्या व्यक्तिचा चेहरा मी मला माहीत असलेल्या साधारण तश्याच दिसणार्‍या व्यक्तिबरोबर चिकटवून टाकते, म्हणजे तो आठवला की हाही आपोआप आठवतो! जसं की देशपांडे (आडनावं बदलली आहेत) बुटका आणि टकलू आहे, हे लक्षात होते. काही दिवसांनी रसाळशी ओळख झाल्यावर, तोही तसाच बुटका आणि टकलू आहे हे झटकन लक्षात आले, चेहरेपट्टीत काय तो फरक. आणि गंमत म्हणजे हल्लीच पाटीलही ’देशपांडे कॅटॅगरी’तलेच आहेत असं जाणवलं! इथे ऑफिसमधे इतकी माणसं रोज दिसतात/ भेटतात, या पद्धतीमुळे मला माणसं लक्षात ठेवणं सोपं जातं. ’साम्या’चा असाही उपयोग माझ्यासाठी!

हे साम्य हुडकणं हा मनुष्यस्वभाव आहे. त्यामागे नक्की काय कारण आहे/ असेल हे खूप विचार करूनदेखीलही मला उमजले नाहीये. ’कम्फर्ट फॅक्टर’ हे एकच कारण मला सापडलं. जे नवीन नातं तयार होतं, ते या साम्यामुळे जास्त बळकट होत असावं. हे साम्य शोधण्याची पण एक वेगळीच मजा असते. काही दिवसांनी तर मुलांमुळे त्यांचे आई-बाबाच एकसारखे दिसायला लागतात! विश्वास नाही बसत? आसपास नजर फिरवून पहा.. हे असं एकमेकांमधे ’एकरूप’ झालेलं कुटुंब पाहिलं की खरंच देवाची आणि त्या ’निर्णायक’ डीएनएची कमाल वाटते, जो बाळाला त्याचा चेहरा देतो!

निसर्गाचे एकएक आवाक करतील असे चमत्कार आहेत, पण हा चमत्कार तर अगदी आसपासच जवळपास रोजच घडत असतो, याची गंमत नाही वाटत?