सण आणि स्त्री!

 

कोणीही हे नाकारू शकत नाही, की भारतीय सण आणि परंपरा या भारतीय स्त्रीच्या जिवावर वर्षानुवर्ष सुरळीत सुरू आहेत. कोणताही प्रांत असो, तिथी आणि ऋतूनुसार इष्ट देवतेची पूजा करायची आणि त्या निमित्त यथोचित स्वयंपाक करायचा अशा स्वरूपाचे आपले सण आहेत.

 

त्यात पूजा करायची पुरुषांनी, पण तिची सर्व पूर्वतयारी करायची घरातल्या स्त्रीने! त्यात उपकरणं स्वच्छ करण्यापासून पूजा सामग्री, फुले, पत्री, नैवेद्यापर्यंत सारं काही तयार ठेवायचं, स्त्रीने. मग कर्ता पूजेला पुरुष येणार, पाटावर बसणार आणि पूजा विधी करणार.

 

तो आला, की स्त्रीने पळायचं स्वयंपाकघरात आणि रांधायला लागायचं. घरात ज्येष्ठ स्त्रिया असतील, तर त्यांच्या कठोर नजरेखाली वावरायचं. चूक करायला काही स्कोपच नाही. मुद्दाम कोणी चूक करत नाही, पण अनवधानाने केलेली चूकही या दिवशी मान्य नसते. इतकं कसं समजत नाही? आपल्याकडे असंच असतं... हे संवाद परजून ठेवलेले असतातच. स्वयंपाक आणि नैवेद्यासाठी तिच्या मदतीला सासवा, जावा, नणंदा, मुली कधी असतात, कधी नसतात. त्या असल्या, तर प्रत्येकीची तऱ्हा निराळी त्या नसल्या तर सगळी जबाबदारी एकटीचीच त्यामुळे, जिच्यावर ultimate जबाबदारी असते, ती मुख्य स्त्री सतत दबावाखाली असते… सगळं नीट होईल ना, काही राहिलं नाही ना, काही चुकलं नाही ना अशा शंका स्वत:लाच विचारते

 

वर्षानुवर्ष करून हे सगळं सरावाचं झालं, तरी घरचे तिच्यावर नजर ठेवणं थांबवत नाहीत आणि तिचा self doubt कमी होत नाही. परिणामी, ती स्त्री कोणताही परंपरागत सण मनापासून एन्जॉय करू शकत नाही. गृहस्वामिनी म्हणून सगळीकडे जिची ओळख करून दिली जाते, ती खरोखर स्वामिनी असते का? नैवेद्याला खीरीऐवजी सुधारस करू, इतका साधा बदल करायचीही तिची टाप नसते. खीर असो, पुरण असो नाहीतर सुधारस… करणार असते तीच. पण परवानगी मात्र तिला घ्यावी लागते नवऱ्याची नाहीतर सासूची. कशी राहील ती आनंदी?

 

वास्तविक, सण, पूजा, नैवेद्य करायला तिचा विरोध नसतोच. तिलाही ते आवडतंच की. विरोध असतो सक्तीला. हे असंच, ते तसंच, हे त्याच क्रमाने, ते तशाच पद्धतीने… यादी संपतच नाही. याचा त्रास होतो. ती आळशी नसते, हलगर्जी नसते, तिलाही रीतभात कळते. तिला फक्त हवी असते मोकळीक. देव तिचाही असतो ना? मग त्याचं स्वागत तिच्या मनाप्रमाणे थोडं तरी का करू दिलं जात नाही?

 

या घुसमटीचं टोक गाठलं गेलं, की मग एक वेळ अशी येते, की ती स्त्री सगळंच सोडून देते. सण नको, नैवेद्य नको, सगळं करूनही फक्त टोकदार बोलणी ऐकणं नको, काहीच नको!! मग ’ती काही करत नाही, तिला काही करायला नको’ हा आहेरही तिला मिळतो. पण तोपर्यंत ती त्या पलीकडे गेलेली असते.

 

अट्टहास, नको इतका कठोरपणा याने सण साजरा करण्याची तिची हौसच संपते. तिने दुसरं टोक गाठू नये, असं वाटत असेल, ती कार्यरत असताना तिच्यावर विश्वास ठेवा. तिला सहकार्य करा. तिला मदत केली तर उत्तम. पण नसेल जमत, तर टीका तरी करू नका.

सर्व कुटुंबीय असं वागले, तरच खऱ्या अर्थाने घरातले सण आणि विधी समाधानाने होऊ शकतील

#गणपती सर्वांना सद्बुद्धी देवो. #मोरया

"सदैव सैनिका..."

 “सदैव सैनिका पुढेच जायचे, न मागुती पुन्हा कधी फिरायचे!” मी गायला सुरूवात केली, आणि हॉलमध्ये शांतता पसरली, सन्नाटाच! साहजिकच होतं ते. नाही, नाही… आवाज बरा होता माझा, पण “आता आपल्यापुढे सादर होणार आहे, एकपात्री नाटुकले…” अशी घोषणा झालेली असताना, दबक्या, अन-शुअर आवाजात मी एकदम हे भलतेच गाणे गायला लागले होते. आपला फ्लॉप शो झालेला आहे, हे मला लगेचच कळलं, पण, कमिटमेंट म्हणजे कमिटमेंट! ना पेटी, तबला, ना समूहस्वर… हे समरगीत एका भजनासारखं गाऊन, एका मिनिटात मी मान खाली घालून स्टेजवरून उतरले! माझा मीच करून घेतलेला पचका वडा! 

ही गोष्ट आहे, मी बहुतेक प्राथमिक शाळेत होते तेव्हाची. बहुतेक मंथ-एन्डला, मला नक्की आठवत नाही, पण सगळे वर्ग शाळेच्या हॉलमध्ये गोळा केले जायचे आणि उपस्थित विद्यार्थी आणि टीचर्ससमोर मुलं विविधगुणदर्शन करायची. मिनी-गॅदरिंगसारखंच, पण कॉस्चूम, मेक-अप वगैरे नाही. तासभर वगैरे अल्प मनोरंजन आणि मग साई सुट्ट्यो. नाट्यछटा, गाणी, नाच वगैरे सहसा सादर व्हायचे.

उपरोल्लिखित दिवशी, मी एकपात्री नाट्यछटा सादर करणार होते. एक छोटी मुलगी घरात एकटी असते. आई बाहेर जाताना, ’तिने काय काय करायचं नाहीये’ हे तिला बजावून सांगते आणि ती नेमकं तेच सगळं कसं करते आणि तिची फजिती कशी होते… वगैरे नाट्यछटा होती ती. त्यात वेडगळपणा होता, विनोद होता, मी घसरून वगैरे पडते वगैरे फिजिकल कॉमेडी होती, गाणी होती… फुल मनोरंजन. पण त्या दिवशी माझ्याआधी ज्यांचं सादरीकरण झालं, ते फारच छान झालं असावं. मला माझी नाट्यछटा एकदमच बोअर वाटायला लागली. ’ती नकोच सादर करायला’चा विचार प्रबळ झाला.

पण त्या ऐवजी करायचं काय? गाणं! मला खूप प्रकारची गाणी पाठ होती आणि ती मी वेळोवेळी गायचेही. पण आयत्यावेळी भजन किंवा भावगीत न आठवता का कोण जाणे, नेमकं “सदैव सैनिका”च आठवलं आणि पहिली ओळ गाताच कळलं, की आज आपण माती खाल्लेली आहे. कोणी हुर्यो उडवली नाही, पण मुलांचे बोअर झालेले चेहरे आणि नंतर न पडलेल्या टाळ्या खूप काही बोलून गेले.

परवा १५ ऑगस्टला सगळीकडे स्फूर्तीगीतं वाजत होती, तेव्हा अचानक हा किस्सा आठवला. आणि मग आठवले मोठं झाल्यानंतरचे अनेक प्रसंग… आयत्यावेळी कारण नसताना गेलेला कॉन्फिडन्स आणि त्यामुळे सुसंगत बोलता न येणं, तयारी असूनही फम्बल होणं, जीभ अडखळणं आणि या सगळ्याचं पर्यवसान म्हणजे अनेक सुटलेल्या संधी, गमावलेली कामं इत्यादी.

आणि मग दिसलं दुसरं टोकही- लोकांना स्वत:बद्दल असलेला नको इतका कॉन्फिडन्स, जगाबद्दल असलेला इग्नोरन्स, स्वत:च्या मर्यादांची नसलेली जाणीव आणि तरी पुढेपुढे करणं…

मग वाटतं, अधूनमधून अशी नो-कॉन्फिडन्सची फेज आलेली बरी! झटकन पाय जमिनीवर येतात आणि पुढच्या वेळेसाठी मी सावध, सजग आणि तयार होते. कौतुक आणि टाळ्या नाहीत, पण ’सदैव सैनिका…’ने ही शिकवण तरी त्या दिवशी नक्की दिली.

#ललितलेखन

Personality Trade Mark

 

#PCWrites  आजच्या वर्तमानपत्रात बातमी आली आहे- एम एस धोनीने “कॅप्टन कूल” या त्याच्या विशेषणावर “ट्रेडमार्क” मिळावा असा अर्ज केला आहे. Personality Trade Mark हा ट्रेडमार्कचा एक नवीन प्रकार आहे. 

 

 

त्याआधी ट्रेडमार्क म्हणजे काय, ते समजून घ्या. ट्रेडमार्क, म्हणजे मराठीत नाममुद्रा, अर्थात सोप्या इंग्रजीत, logo. हजारो लोगो आपल्या आसपास आपण रोज बघतो. पार्ले-जी, ब्रुक बॉंड चहा, आयफोन, किया मोटर्स…इ. प्रत्येक नामवंत सेवा किंवा उत्पादन यांची एक मालक कंपनी असते आणि तिच्या अनेक सेवा किंवा उत्पादने असतात. मुख्य कंपनीचा लोगो एक असतो आणि प्रत्येक सेवेचा वेगवेगळा. उदा. फेसबुक, व्हॉट्सॅप, इन्स्टाग्राम प्रत्येकाचा आपापला लोगो आहे आणि त्यांची मालक कंपनी ’मेटा’ हिचाही स्वतंत्र लोगो आहे. याला कायद्याच्या भाषेत ट्रेडमार्क म्हणतात. ती कंपनीची आणि पर्यायाने त्या उत्पादन/सेवेच्या गुणवत्तेची ओळख असते.

मग, Personality Trade Mark म्हणजे काय? अनेक सेलेब्रिटी याच कंपनीच्या विविध उत्पादने आणि सेवांची जाहिरात करतात, म्हणजेच ते त्यांचे ’Brand Ambassador” होतात. त्यांनी आपल्या उत्पादनाची जाहिरात करावी यासाठी त्या कंपन्या रग्गड पैसेही मोजतात. का? कारण त्यांना खात्री असते, की या सेलिब्रिटीने आपले उत्पादन endorse केल्यामुळे आपल्या उत्पादनाचा खप वाढेल. जनता अनुकरणप्रिय असते. उदा. विराट कोहली MRF Tyre ची जाहिरात करतो. ’हे टायर्स माझ्यासारखेच मजबूत आणि भरवशाच्या लायक आहेत’ तत्सम काहीतरी तो बोलतो. आता आपला ’हीरो’ म्हणतोय, की हे टायर चांगले आहेत, तर आपणही आपल्या चारचाकीला हेच टायर बसवू, असा विचार लोक करतात! आणखी एखादी हीरोइन एखादा साबण, शॅम्प, लोशन वापरते आणि ’तुम्हाला माझ्यासारखं सुंदर दिसायचं असेल, तर हे वापरा’ म्हणते. मग असंख्य तरुणी ते उत्पादन वापरतात. असा हा परस्पर फायद्याचा मामला असतो. सेलेब्रिटीला पैसे मिळतात, कंपनीच्या उत्पादनाचा खप वाढतो आणि तिलाही पैसे मिळतात.  

पण फेक बातम्या, फेक अकाउंट्स असतात, तशीच फेक उत्पादनेही असतात. म्हणजेच, established brand ची भ्रष्ट नक्कल करायची आणि ती मूळ उत्पादनासारखी दिसेल अशी तयार करून लोकांना विकून त्यांची फसवणूक करायची. आजकाल AI tools मुळे फोटोंचे morphing, superimposing अतिशय बेमालूमपणे करता येते. शंकाही येत नाही, की हे ओरिजिनल नाहीये. म्हणून तर सेलेब्रिटींचे फोटो खुशाल कोणत्याही लोकल उत्पादनावर चिकटवून त्यांच्या लोकप्रियतेचा गैरफायदा घेण्याचा प्रयत्न केला जातो. यात सेलेब्रिटीला पैसे मिळत नाहीत, त्याची परवानगी घेतलेली नसते, खुशाल त्याच्या नावावर उत्पादन खपवले जाते आणि लोकही फसतात! आपल्या नावाचा असा परवानगीविना आणि मोबदल्याविना गैरवापर केला जाऊ नये, यासाठी आता हे सेलिब्रिटी जागरूक झाले आहेत. अमिताभ बच्चनचा आवाज किंवा चेहरा वापरून असंख्य उत्पादने आणि सेवा खपवली गेली आहेत. आता बच्चनने त्यावर अर्ज करून बंदी आणली आहे. त्याचप्रमाणे, अनिल कपूरचा ’झकास’, जॅकी श्रॉफचा  ’भिडू’ यांवरही बंदी आहे.

धोनीचेही हेच म्हणणे आहे. मैदानावर, कसोटीच्या क्षणी थंड डोक्याने विचार करणे ही त्याची खासियत आहे. म्हणूनच, तो ’कॅप्टन कूल’ या नावाने प्रसिद्ध आहे. आता एखाद्या कंपनीने एखादे कोल्डड्रिंक तयार केले. ते कुठे केले आहे, कोणती रसायने वापरली आहेत, पाणी कोणते वापरले आहे, पेयाचा दर्जा काय आहे याची काहीही विश्वासार्ह माहिती नाही. आणि, तिने थेट धोनीचे चित्र आणि “कॅप्टन कूलही हेच ड्रिंक पितो, तुम्हीही प्या” अशी जाहिरात केली तर काय काय होऊ शकतं पहा :-

धोनीचे वेडगळ फॅन्स केवळ ती जाहिरात पाहून ते ड्रिंक पिऊ शकतात.

ड्रिंक चांगल्या दर्जाचं नसल्यामुळे ते पिऊन त्यांची तब्येत ढासळू शकते.

त्यांना इस्पितळात भरती व्हायला लागू शकतं. औषधे घ्यायला लागू शकतात.

आणि, ’ह्यॅ, धोनी नाय आपला… त्याच्यामुळे मेलो असतो मी’ म्हणून धोनीची निष्कारण बदनामी होऊ शकते!

बिचाऱ्या धोनीला कल्पनाही नाही, की आपल्या नावाचा असा परस्पर गैरवापर झाला आहे, लोकांचा जीव धोक्यात आला आहे आणि आपले फॅन्सही कमी झाले आहेत! हे होऊ नये, विनापरवानगी कोणीही आपल्या व्यक्तीविशेषाचा गैरवापर करू नये, म्हणून धोनीने या ट्रेडमार्कसाठी अर्ज केला आहे. जो योग्यच आहे.

Btw, Prada ने कोल्हापुरी चप्पलच्या डिझाइनची चोरी करून आपल्या कोल्हापुरी चपलेला मिळालेल्या Geographical Indication (GI) चा भंग केला, म्हणून तिच्यावर कारवाई झाली, हे तुम्ही वाचलं असेलच. 

तर, वर उल्लेख केलेले ट्रेड मार्क, कॉपीराईट, जीआय हे सगळे बौद्धिक संपदा कायद्यांखाली येतात. फार इंटरेस्टिंग विषय आहे हा. विशेषत: कृत्रिम प्रज्ञेच्या वापराचा सुळसुळाट झाल्यामुळे मूळ, ओरिजिनल निर्मिती कमीच होत आहे, पण जी आहे, तीही सुरक्षित रहात नाहीये. त्यामुळे सर्वांनीच डोळे उघडे ठेवून हे गैरप्रकार होऊ नयेत यासाठी दक्षता घ्यायला हवी.

काही शंका असतील, तर विचारा.