बोली

ऋचा तणतणात ऑफिसात शिरली.. एक मिनिटाने लेटमार्क! श्शी! सुनितावरची तिची चिडचिड अजूनच वाढली! आज ही बया उशीरा आली नसती तर एका मिनिटाने लेटमार्क नक्कीच टळला असता.. मी काही बोलत नाही, म्हणून शेफारली आहे.. तरी आज ठणकावून सांगितलंय- आठ म्हणजे आठला हजर पाहिजे घरात कामाला..

विचार करत करत पीसी ऑन करून कामाला ऋचाने सुरूवात केली. मेल्स चेक करून आजच्या कामाची priority list केली. आज कोणाकोणाला कामाला लावायचं आहे, कोणाकोणाबरोबर बोलायचं आहे, हे मनाशी ठरवून कामाला सुरूवात केली. आज काही फॉर्म्स भरणं आवश्यकच होतं, एका मीटींगचा फॉलोअप घ्यायला हवाच होता.. हे सगळं सुरू करणार, इतक्यात पाठकसाहेबांचा फोन- ते हॅलो वगैरे म्हणत नसत, थेट कामाचं बोलायचं आणि फोन ठेवून द्यायचा अशी पद्धत-
"आज ११ला अलाण्याफलाण्या डिपार्टमेन्टच्या लोकांबरोबर मीटींग आहे, अजेंडा मेल केलाय, त्यावर थोडा अभ्यास करून, अजून याया चार लोकांशी बोलून 'कृपया' उपस्थित रहा.." आदेशवजा विनंती बोलली..
ऋचाला पेन्डींग कामाचा ढीग दिसला, आणि शेवटी धाडस करून ती बोललीच, "सर, आज जरा अवघड होईल मला अटेन्ड करणं.."
"एखाद्या तासाची मीटींग असेल, तेवढी सवड काढाच." पाठकसाहेबांनी चक्क फोन ठेऊन दिला!!!


संताप संताप झाला ऋचाचा! 'हा माणूस 'का जमणार नाही?' असंही विचारू शकत नाही? साधे प्रोफेशनल एटीकेट्सही नाहीत? ही कसली कामाची पद्धत, ज्यात समोरच्या माणसाला काही किंमतच नाही? त्यांना काय वाटलं, तिला इतर कामं नसतात का? ती मागे पडली तर कोण करणार होतं ती? आणि ही कसली हिटलरगिरी- यांनी हाकारे पिटायचे आणि सगळ्यांनी पळत हजर व्हायचं? शर्मासरांनी फक्त 'त्यांना मदत करा' इतकंच सांगितलं होतं, आता तर हे गृहितच धरायला लागलेत मला.. जोशी, नगरकर, पाळंदे सगळे कसे अलगद सुटले, मीच अडकलीये पार!'


हवालदिल झाली बिचारी! संताप, असहायता, सगळं वाटलं, पण मीटींगला जावं लागलंच.. 'ही सगळी स्वगतंच रहाणार.. तोंडावर बोलायचा असभ्यपणा आपण करणार नाही, भांडायला जमणार नाही, करणार काय दुसरं मग? धुसफुसत का होईना, हजर रहावंच लागणार..'

मीटींग सुरू झाली. नेहेमीचे चार आणि नवीन चार लोक होते.. तेचतेच रीपोर्ट्स, तेचतेच बोलणं आणि त्याचत्याच सूचना.. ऋचा अगदी यांत्रिकपणे नोट्स घेत होती.. यातून काय निष्पन्न होणार होतं देवालाच ठाऊक! पाठकसाहेब एक नवीन डीपार्टमेन्ट इनचार्ज म्हणून आले होते.. बरेच सीनीयर होते आणि विभागवार संरचना बघणं आणि त्यात सुधारणा घडवून आणणं हे त्यांचं काम होतं. पण त्यासाठी आधी विभाग कसा चालतो हे ठाऊक करून घ्यायला नको का? त्यातला त्रुटी, ऊणीवा त्यांना दिसत होत्या, पण मूळ रचना ते माहित करून घ्यायच्या फंदातच पडत नव्हते.. सहाजिकच, त्यांनी मीटींगला बोलावलं की लोक बिचकत होते, नीट उत्तरं देत नव्हते आणि साहेब चिडत होते.. आणि गंमत म्हणजे तिने फक्त सर्व वेळ उपस्थित रहायचं होतं, बोलायचं नव्हतं की काही करायचं नव्हतं- मूक साक्षीदारासारखं!! कितीतरी गोष्टी तिला सुचायच्या, सांगाव्याशा वाटायच्या, पण आपण इथे नक्की का म्हणून उपस्थित आहोत, हेच माहित नसल्याने ती फक्त स्वतःच्या रेफरन्ससाठी नोंदी करायची.

ऋचाच्या डोळ्यासमोर परत तिच्या कामांची यादी नाचायला लागली. 'हे मी का करत आहे? का मी यांना सांगू शकत नाही, ही हे माझं काम नाहीये??'

अचानक तिला सकाळी सुनिताबरोबर झालेला संवाद आठवला.. सुनिता आजकाल कामाला यायला रोज उशीर करत होती, आणि त्यामुळे हिलाही पुढे उशीर होत होता.. आज तर सव्वाआठला उगवली बया..
"अगं, किती उशीर करतेस? माहित्ये ना मला निघायचं असतं ते.. मग काम कसंतरी उरकतेस.. आठला यायचं तू असं ठरलंय ना आपलं?"

अपराधी चेहर्‍याने सुनिता बोलली,"अवो वहिनी, त्या शाकाकू किती खिटखिट करत्यात.. पार साताला जाते त्यांच्याकडे.. निस्त्या पोळ्या अनं केर. अनं पोळ्या झाल्या की वटा धुवायचा इत्कंच काम हाये मला तिकडं.. पन वट्यापाशी आलं की बाई म्हन्ती कदी भाजीच चिर, कदी दूधच बग, कदी सिंकमधली भांडीच घासून दे.. केर काडायला लागली की इकडून घे, तिकडून घे.. लय काम पडतं.. उरकतच न्हाई माझं.. खरंतर ज्ये माजं काम न्हाई तेबी मला कराया सांगते ती.. अन मग न्हाई म्हन्ता येत न्हाई बगा.. पन उद्यापासून यीन मी.. तिला सांगत्येच ना.. की ह्ये माज्या बोलीत न्हाई.. माज्या बोलीत ज्ये ठरल्यालं हाय, मी तेवडंच काम करनार.. पटलं तर बग, नाह्यतर मी येत न्हाई.. चिकार कामं मिळ्तील मला.. हिला काय सोनं लागलंय.. अशी सारकी खिटखिट केली की लई वैताग येतो बगा.."

'ही सुनिता त्या शहाकाकूंना ठणकावून सांगू शकते, मग आपण का बुजतो?' ऋचाचं द्वंद्व परत चालू झालं.. 'आपल्यातरी 'बोली'त आहेत का ही असली वरकामं? आईशप्पथ!! म्हणजे आपण स्वतःचीच तुलना एका कामवालीशी करतोय???'

'मग नाहीतर काय?' दुसरं मन बोललं.. 'काय फरक आहे? तिचं ठराविक काम आहे, तुझंही आहे. तिला ते काम सोडून आणिक काम दिलं की तिची चिडचिड होते, तुझीही होते. तिची 'बोली' नाही म्हणून ती वैतागलेय, आणि तूही!! फरक असलाच तर इतकाच आहे, की ती सहजपणे ते काम सोडून नवं धरू शकते, आणि तुला ते इतकं सोपं नाही! तडफ असलीच तर ती त्या अडाणी बाईत आहे जी तुझ्यासारख्या सुशिक्षित म्हणवणारीकडे नाहीये!'

स्वतःचेच विचार ऐकून ऋचा दचकली, थक्क झाली!! इतका त्रास होत असेल, तर आता काहीतरी करायलाच हवं हे तिने ठरवलं.. एव्हाना मीटींग संपलीही. पाठकसाहेबांच्या हो ला हो म्हणत ऋचा जागेवर आली, पण विचारचक्र चालूच होतं. तिने अगदी शांतपणे रीव्ह्यू घ्यायचा ठरवला. खरंच हे काम तिचा बोजा अनावश्यक वाढवत होतं. हे काम तिनेच करायला हवं होतं असं होतं का? ती त्या मीटींगांना उपस्थित नसेल, तर मीटींग अडणार होती का? नुकसान होणार होतं का? उपस्थित राहून तिच्यावर निर्णय देण्याची जबाबदारी होती का? सगळ्याचीच उत्तरं एकापाठोपाठ एक नकारात्मक यायला लागली. परत परत तिने तपासून पाहिले. खरंच, इतके दिवस भिडस्तपणे तिने उगाचच इतका वेळ खर्च केला होता. पाठकसाहेब इन्-चार्ज असताना पुन्हा तिची तिथे काहीच गरज नव्हती.

अंदाज घ्यायला तिने नगरकरला भेटायचं ठरवलं.. नगरकर एचआरचा डेप्युटी इन्-चार्ज होता. खरंतर हे काम एचआरचं नसूनही, तिने त्याचा सल्ला घ्यायचं ठरवलं. तो तर अतिशयच व्यस्त असायचा.. तिचं आणि त्याचं कामानिमित्त बोलणंही व्हायचं अधूनमधून. तो तिला सीनीयर होता, चांगला होता, मदत करणारा होता.. फोन करून ती त्याला भेटायला गेली..
"काय? कसं चाललंय काम?"
"काय नेहेमीचंच.. काय म्हणत आहेत 'तुमचे सर'?" त्याने विचारलं, आणि तिलाही त्यातली खोच कळली..
"तेच विचारायचं होतं.." आणि तिने सर्व कथन केलं.. शेवटी, ते काम करायचं नाहीये हेदेखील स्पष्ट केलं.

नगरकरने शांतपणे सगळं ऐकून घेतलं."हे बघ, तुला इतका इश्यू आहे, तर इतके दिवस गप्प का बसलीस? आधी का नाही बोललीस? अगं तसे ते ठीक आहेत, त्यांची पद्धत जरा निराळी आहे इतकंच. तुला अ‍ॅडजस्ट व्हायला वेळ लागेलच, in fact कोणालाही लागेल.. अशा पद्धतीची आपल्याला सवय नाही आता, but he means well. त्यांचीही काही बाजू असेल.. बोल त्यांच्याशी, सगळं क्लीयर करून घे.. but no hard words, remember! Just make yourself clear, ok? All the best!" त्याने हसून सांगितलं..

त्याच्याकडून बाहेर पडेपर्यंत ऋचाला बरंच हलकं वाटायला लागलं, किमान आपण काही अतिचुकीचं किंवा अतिधाडसाचं तरी करत नाहीयोत, इतका विश्वास तिला वाटायला लागला. तो दिवस तसाच गेला..

दुसर्‍या दिवशी सुनिता बरोब्बर आठाला हजर!! तिची आपसूकच नजर गेली घड्याळाकडे..
"आज अगदी वेळेवर आलीस की.."
"मग ओ.. जास्त बोल्लेच न्हाई काई.. चट काम उरकलं आनि आले पटकन.. म्हटलं त्या बाई बी वाट बगत्यात.. थांबलेच न्ह्याई.."
क्षणभर तिला सुनिताचं कौतुकच वाटलं, आणि तीही आपल्या कामाला लागली..

आज तर ऑफिसात कहर! एकापाठोपाठ एक चार मीटींगा, म्हणजे आख्खा दिवस वाया! पण ऋचाने चिडचिड केली नाही, उलट तिच्या निश्चयाला बळकटी मिळाली. आता तर सुनिता तिची रोलमॉडेलच झाली होती, त्यामुळे आज तिने लावला, तसा सोक्षमोक्ष लावायचाच हे तिने मनाशी परत पक्कं केलं.

शेवटच्या मीटींगची शेवटची पाच मिनिटं- ऋचाला धडधडायला लागलं, टेन्शन आलं.. बोलायचं, यातून सुटका करून घ्यायची, हे तर ठरवलं होतंच, पण आता ऐनवेळी कच खायला होतंय की काय अशी भीती वाटायला लागली. 'जाऊदे, जे होईल ते होईल, आपला अधिक वेळ पुतळा होऊन इथे घालवायचा नाही' असं स्वतःला बजावतच तिने पाठकसाहेबांना हाक मारली.

"सर, जरा दोन मिनिटं बोलायचं होतं.." ती चाचरत म्हणाली..
पाठक ढिम्म. सहसा त्यांच्या चेहर्‍यावर सुरकुत्या पडत नसत- ना रागाच्या, ना हास्याच्या. ते फक्त ऐकून घ्यायचे आणि प्रश्न विचारायचे. त्यामुळे त्यांच्या प्रतिक्रियेचा अंदाजच यायचा नाही. आत्ताही ते 'बोला' म्हटले नाहीत, नुसतंच बघत राहिले तिच्याकडे अपेक्षेने. हाच क्यू घेत ऋचाने आपलं म्हणणं दामटलं..
"सर, खरंतर इतक्या मीटींग्ज अटेन्ड केल्या, पण मला अजूनही माझ्या कामाचं नक्की स्वरूप समजलेलं नाहीये.. मी फक्त मीटींगला येते, पण कोणत्या रोलमध्ये हे कळत नाहीये. माझे इन्पुट्सची कधी आवश्यकता पडलेली नाही, शिवाय, मी जे काम आत्ता पहात आहे, त्याच्याशीही हे थेट संबंधित नाहीये.."

तिने हळूच अंदाज घेतला. समोरचा थंड चेहरा अजूनही थंडच. 'हे आपलं ऐकत तरी आहेत की नाही?' तिला संशय आला. पण बोलतच आहोत, तर आता संपवूनच टाकू, म्हणून ती पुढे म्हणाली,
"तर, यापुढे मी या मीटींग्जला आले नाही तर चालेल का?" हुश्श! ball is in his court now, काहीतरी बोलावं लागेलच त्यांना..

समोर फक्त गार गार शांतता. ते काहीतरी बोलणार हे कळत होतं, पण पटकन बोलत नव्हते. ऋचा टरकली म्हणजे जाम टरकली. आता हे काहीतरी बोलणार, मग आपण बोलणार, अधिक-उणा शब्द तोंडामधून गेला, तर उगाच कटूता येणार.. छ्या! उगाच बोललो आपण- अश्याच मीटींग्ज अटेन्ड करत राहिलो असतो तर काय बिघडलं असतं? आता भोगा आपल्या कर्माची फळं..

पेनाशी चाळा करत करत शेवटी पाठकसाहेबांनी तोंड उघडलंच एकदाचं.."खरंतर तुम्ही असा विचार का करताय? ऑर्गनायझेशनचं प्रत्येक काम हे आपलंच आहे असं समजणं हे आपल्या कंपनीचं वैशिष्ट्य आहे. 'हे काम माझं नाही, हे त्याचं आहे' असा विचार कोणत्याही संस्थेला पुढे नेऊ शकत नाही.."

'काहीही!!' अर्थातच मनात! 'प्रत्येकाला well defined role असतो, सुनिताच्या भाषेत 'बोली'! असं एकाचं काम दुसरं करू लागला, तर कुठलंच काम धड व्हायचं नाही..' ऋचाच्या चेहर्‍यावर चलबिचल स्पष्ट दिसायला लागली.

"पण बरं झालं तुम्ही सांगितलंत ते.. आता मीही तुम्हाला काहीतरी सांगतो.. हे थोडं लवकर आहे आमच्या अपेक्षेपेक्षा, पण आता तुम्ही विषय काढलाच आहे.. आपण एक Internal Audit डीपार्टमेन्ट सुरू करतोय. आता Internal Audit म्हणजे काय हे मी तुम्हाला सांगत नाही, पण इतकं सांगतो, की ह्या डीपार्टमेन्टचा प्रमुख जरी मी असलो, तरी त्याची Operating Head तुम्ही असणार आहात.."

ऋचाचे डोळे मोठे झाले.. अं? काय? मी? हेड? खरं?पाठकांनी हे सर्व प्रश्न तिच्या डोळ्यात वाचले. उगाच काही त्यांचे केस पांढरे झाले नव्हते.."मला हे रेकमेंडेशन एचाआरकडूनच आलंय. त्याच दृष्टीने तुम्हाला प्रत्येक मीटींगला यायला सांगितलं जात होतं.. एकूण कामाचा आढावा मी घेत होतो, आणि तुम्हालाही आता कल्पना आली असेलच, की काम पुष्कळ आहे, आणि ते करायलाच हवंय. तुम्हाला थोडे दिवसांनी एचआरने कळवलं असतं, पण.." त्यांनी वाक्य अर्धवट सोडलं आणि चक्क स्मितहास्य केलं- 'तुम्हा तरूण मुलांना धीर म्हणून नाही' ह्या अर्थाचं!!

"तुमचं जे सध्याचं काम आहे, त्याचं ट्रेनिंग तुम्ही कोणाला द्यायचं हे तुम्हाला नगरकर कळवतील. अर्थात, तुम्ही ते काम सोडायचं नाहीये, पण रूटीनमधून बाहेर पडा, आणि मुख्य हे काम सांभाळा. तुम्हाला आता सर्व माहिती आहेच. उद्यापासूनच सुरू करा, काय?" याखेपेला त्यांनी भुवया उंचावून तिच्याकडे पाहिलं..

ऋचा भंजाळलेलीच होती अजूनही. म्हणजे हे चक्क प्रमोशन झालं की. यिप्पी!! तेही ऑडीट डीपार्टमेन्टमध्ये! आवडीचं काम! शिवाय, आधीचं आहेच. सहीच. तिच्या मनावरचा ताण कुठेच पळून गेला.. "हो सर." इतकंच म्हणून ती उठली..

नगरकर!!! आई शप्पथ!! त्याला सगळं ठाऊक असणार.. पण काही बोलला नाही पठ्ठ्या!! so typical HR!!! तरीच तातडीने ह्यांच्याशी बोलायला सांगितलं मला.. सगळं procedureनुसार झालेलं बरं!!
ती जागेवर आली. नवीन जबाबदारीचा आवाका कसा असणार आहे, किती असणार आहे याचा तिने अंदाज घेतला.. ते काम आपल्याला आवडेल, पण झेपेल का याचा कौल घेतला.. अनुकुल उत्तर आल्यानंतर मात्र तिने मोठ्ठा श्वास घेतला. सर्वात आधी नगरकरला फोन केला..
"बोला मॅडम.."
शक्य तितक्या कोर्‍या आवाजात ती म्हणाली, "बोलले पाठकसाहेबांशी.."
नगरकर सावध- "हं, मग?"
"मग काय? तुम्हाला ठाऊक होतं ना?"
"अरे!! सांगितलं का एकदाचं?" तो हसला.. "हो, ठाऊक होतं, पण अनऑफिशियली. मॅडम, आम्हाला ती पॉवर नाय! आम्ही नुसते हुकुमाचे ताबेदार.. आता ऑफिशियली भेटू, तुझ्या नवीन माणसाच्या requirments सांग. कोणी मनात असेल, तर तसं सांग, म्हणजे शोधत बसायला नको. तसंच, तिकडेही एक असिस्टंट मिळेल तुला, किंवा कदाचित दोनही.. मॅडम, आता तुम्ही केबिनवाल्या होणार.."
"काय?" ऋचा आता खरंच उडाली!!! 'केबिन' म्हणजे प्रमोशन!! So, this was real serious ha! हाताखाली दोन माणसं वगैरे! आयला, म्हणजे बोले तो 'बोली' बदलली की!! आनंदाने तिला हास्याच्या उकळ्या फुटल्या..
"येस्स मॅम. हे बघ, तू उद्यापासून काम सुरू कर. ४-५ दिवसात लेटर देतो.. अगदी ऑफिशियल! आणि हो, please accept my official congratulations too!"

ती समजत काय होती, होत काय होत होतं! तिने चिमटा काढलान स्वतःलाच!! श्या! उगाच कुढत बसलो, पण शेवटी कामाचं चीज झालं तर.. आधी तिने रोहीतला फोन करून बातमी दिली.. पण बाकी सगळ्यांना उद्यानंतरच कळवायचं हेही ठरवलं..

दुसर्‍या दिवशीची सकाळ तर प्रसन्नच उगवली, आणि सुनिताही आठाला उगवली, पण तणतणत!!
"वैनी, सोडनार ते काम.. आत्ता बगा, मी कायकाय केलं असंल वट्यापाशी- पोळ्या तर हाईतच, पर मिक्सरमदून चटनी काडली, टमाटे चिरले, कोथमिर निवडून दिली.. इकडं उशीर व्हाया लागला.. परत तुमी बोलनार.. बाईला समजतच न्हाई वो त्या.."

पण ऋचाला आज नवा perspective मिळाला होता ना.. "अगं, सोडू नकोस.. बघ, तुलाही प्रमोशन देणार असतील काकू.."
"म्हन्जी?"
"अगं बये! तुझं काम त्यांना आवडत असेल, पटत असेल, म्हणून तुला इतर कामंही येतात की नाही हे बघत असतील त्या.. मिक्सर फिरवता येतो का, पोळ्या करता करता दूधाकडे लक्ष देतेस का वगैरे वगैरे.. बघ हां पुढच्या महिन्यात अजून काम देतील तुला.."
"पर मी पैसं वाडवून घेनार.." सुनिताला पटलेलं दिसलं..
"अगं घे की.. तुझं काम पटत असेल तर पैसेही देतील.. बोली वाढली, की पैसे वाढतातच.. पण माझ्याकडे मात्र आठाची वेळ पक्की हं.. नाहीतर त्यांच्याकडे पैसे जास्त, म्हणून माझ्याकडचं काम सोडायचीस.." ऋचाने चिडवलं तिला जरा..
"चला.. कायतरीच वैनी तुमचं.." सुनिताने झकास मुरका मारला आणि दोघी आपापल्या वाढीव बोलीच्या विश्वात रमून कामाला लागल्या..

समाप्त!

(ऋचाचं नाव 'पूनम' ठेवायला मला नक्की आवडलं असतं, ते 'प्रमोशन' मला खरंच मिळालं असतं तर ;-))